Gdy w roku 1873 władze carskie skasowały kościół OO Pijarów w Rynku, radomska parafia, wówczas jedyna, licząca 36 tyś. wiernych, miała tylko dwa czynne kościoły: św. Jana (farny) i św. Katarzyny (pobernardyński). W związku z szybkim rozwojem miasta zaistniała potrzeba budowy nowego kościoła. Komitet obywatelski z zebranych ofiar zakupił w 1895 r. plac i zlecił projekt architektowi Józefowi Dziekońskiemu, który w rok później przedstawił gotowe plany. Prace budowlane rozpoczęto w połowie 1898 r. i prowadzono do 1918 r.
ARCHITEKTURA I WYPOSAŻENIE
Kościół Mariacki w Radomiu to trójnawowa bazylika z transeptem o bogato rozczłonkowanej fasadzie z dominującą rozetą i trzema portalami. Projekt nawiązuje do gotyku francuskiego, także poprzez zastosowanie systemu przypór i łuków odporowych. Wysokie, 72-metrowe wieże swym kształtem nawiązują do wyższej wieży kościoła Mariackiego w Krakowie. Wnętrze radomskiej katedry swą lekkością i strzelistością (wys. 21 m) przypomina wnętrza zachodnioeuropejskich kościołów gotyckich. Ołtarz główny (17 na l Om) bogaty w pinakle, kwiatony, rzeźbione ażury, złocenia, ma kształt tryptyku. W środkowej części, w niszy, umieszczono figurę Patronki katedry Matki Bożej z Dzieciątkiem na ręku. Rzeźbę wykonano z białego marmuru kararyjskiego w Rzymie. Po bokach dodano figury klęczących aniołów. Całość może być zasłaniana obrazem „Przemienienie Pańskie” namalowanym na blasze miedzianej przez Jana Strzałeckiego. W częściach bocznych, pod baldachimami, umieszczone są polichromowane rzeźby przedstawiające św. Wojciecha i św. Stanisława bpa – patronów Polski. Wyżej nad nimi znajdują się rzeźby aniołów, a w trzeciej kondygnacji, w centrum, figura Boga Ojca z aniołami po bokach. Ponad nią, w zwieńczeniu – gołębica, symbol Ducha Świętego. Witraże w tle przedstawiają: Zwiastowanie Najświętszej Maryi Panny, św. Władysława i ś w. Ludwika, Niepokalaną Maryję Pannę, św. Józefa Oblubieńca, św. Franciszka i św. Rozalię oraz Chrystusa w Ogrójcu. W transepcie, po lewej stronie, znajduje się ołtarz Krzyża Świętego z 1911 r. W jego centralnej części widnieje monumentalna scena ukrzyżowania ze stojącymi pod krzyżem figurami Matki Bożej Bolesnej i św. Jana. We wnękach bocznych umieszczone są rzeźby przedstawiające patrona Radomia św. Kazimierza Jagiellończyka i patrona młodzieży św. Stanisława Kostkę. Na mensie stoi figura św. Antoniego z Dzieciątkiem na ręku. Na ścianie obok wisi duży obraz (sygn. P.A. Datti Roma) z Najświętszą Maryją Panną Niepokalaną. Po przeciwległej stronie znajduje się mały ołtarz z 1929 r. W jego centrum obraz Matki Bożej Nieustającej Pomocy, a ponad nim figurka Dzieciątka Jezus. Po prawej stronie transeptu jest ołtarz Świętego Kazimierza. Jego centralną część wypełnia obraz Józefa Mazurkiewicza przedstawiający hołd Sercu Jezusowemu składany przez reprezentantów czterech stanów. W bocznych niszach umieszczono figury: św. Dominika i św. Jacka. Poniżej barokowy obraz z wizerunkiem św. Kazimierza. Obok na mensie ołtarza stoi współczesny relikwiarz św. Kazimierza (autor: Bronisław Chromy). Na ścianie obok wisi wielki obraz monachijski z Trójcą Świętą. Naprzeciw niego znajduje się mały ołtarz z figurą św. Józefa. Poniżej rzeźby tondo z Matką Boską Ostrobramską. Dwie kaplice przylegają do naw bocznych. Po prawej stronie kaplica Serca Pana Jezusa. Odbywa się tu całodzienna adoracja Najświętszego Sakramentu. Po drugiej stronie katedry kaplica Matki Boskiej Częstochowskiej. Ambona w nawie głównej oparta na drewnianej kolumnie, neogotycka, nakryta baldachimem z ażurową wieżyczką. W niej figura Chrystusa Nauczyciela, na sklepieniu baldachimu symbol Ducha Świętego. Drewniana balustrada posiada cztery wnęki, w których umieszczono figury Ewangelistów. W lewym przedsionku znajduje się sarkofag tragicznie zmarłego biskupa Jana Chrapka z jego popiersiem wykonanym przez Domini Wdowskiego. Przed katedrą wzniesiono w maju 2002 r. pomnik Stefana Kardynała Wyszyńskiego trzymającego na piersiach obraz Mat Bożej Częstochowskiej. Monument upamiętnia powrót obrazu Jasnogórskiej Pani, po latach uwięzienia, na szlak nawiedzenia po Polsce. Kopia jasnogórskiej ikony wykradziona przez radomskiego kapłana, ks. Józefa Wójcika, została z wielką czcią wniesiona przed fronton dzisiejszej katedry przez ks. Kardynała Prymasa, ks. Kardynała Karola Wojtyłę oraz innych księży biskupów 18 czerwca 1972 r.
KALENDARIUM RADOMSKIEJ KATEDRY
1873 – Biskup sandomierski Józef Juszyński zwraca się z prośbą do namiestnika carskiego hrabiego Berga o pomoc w budowie nowego kościoła w Radomiu.
1876 – Na zlecenie ks. Józefa Urbańskiego, proboszcza parafii radomskiej budowniczy Antoni Wąsowski wykonał dwa projekty nowej świątyni, które ze względu na brak zgody cara na budowę zostały odłożone ad acta.
1886 – Pierwsza ofiara na budowę – Zdzisław Szemianowski złożył 5 rubli.
1890 – Ks. J. Urbański na łamach Gazety Radomskiej uzasadnia potrzebę budowy nowego kościoła i apeluje o składanie ofiar na ten cel. Sam deklaruje 1000 rubli. Zaczynają napływać ofiary m.in. od kolejarzy.
1895 – Zawiązuje się komitet obywatelski, który występuje do gubernatora o zezwolenie na przeprowadzenie publicznej zbiórki pieniędzy i pozwolenie na budowę. Przedstawiciele komitetu oglądają kościoły w Policznie i na warszawskiej Pradze. Prace projektowe zlecają architektowi prof. Józefowi Piusowi Dziekońskiemu.
1896 – Józef Dziekoński przedstawia plan kościoła z uwagą: „Projekt zrobiłem, o ile sam sądzić mogę lepszy znacznie niż dla Pragi i to mnie bardzo cieszy, że tak się udało…” Ks. Biskup Antoni Sotkiewicz aprobuje projekt. Józefa Łącka przeznacza 30 000 rubli na nowy kościół. Z tej darowizny kupiono 2 morgi ziemi na wzniesieniu, obok Nowego Ogrodu i opłacono prace projektowe.
1909 – Zawieszenie w prawej wieży trzech dzwonów o imionach: św. Michał, św. Józef i św. Piotr.
1911 -Ustawienie w transepcie dwóch ołtarzy bocznych, ufundowanych przez Karola Staniszewskiego. Ułożenie terrakotowej posadzki wykonanej w radomskim Marywilu.
1913 – Oddanie do użytku 23-głosowych organów, wykonanych przez firmę St. Jagodzińskiego.
1916 – Uroczyste poświęcenie tablicy pamiątkowej poświęconej Henrykowi Sienkiewiczowi, z udziałem uczniów szkół radomskich: Ś.P. Wielkiemu Pisarzowi, Henrykowi Sienkiewiczowi, Obrońcy Dzieci Polskich, Dziatwa Szkół Początkowych M. Radomia. 1916 r.
1918 – Sfinalizowanie prac wykończeniowych we wnętrzu. Wymiana dachówki na blachę, w części miedzianą.
1921 – 28 kwietnia erygowanie przez biskupa sandomierskiego Mariana Ryxa parafii p w. Opieki Najświętszej Maryi Panny. Proboszczem zostaje ks. Kazimierz Sykulski.
1926 – Stefan Wrocławski (1899 – 1972), absolwent Konserwatorium Muzycznego w Warszawie obejmuje stanowisko organisty.
1929 – 31 stycznia ks. prałat Sykulski zostaje przeniesiony na probostwo do Końskich. Powołanie ks. prałata Dominika Ściskały na proboszcza. Ufundowanie przez Marię Wodzińską z Suchej ołtarza dla młodzieży, z figurką Dzieciątka Jezus.
1931 – 27-29 czerwca – Kongres Eucharystyczny Diecezji Sandomierskiej. Wcześniej w ciągu 49 dni wybudowano za kościołem wielką Halę Kongresową. Zakupienie narożnego domu przy ul. Sienkiewicza 13 z przeznaczeniem na plebanię.
1936 – Ks. bp Paweł Kubicki uroczyście konsekruje pięć bocznych ołtarzy.
1939 – Należącą do parafii Halę Kongresową hitlerowcy zamieniają na tymczasowy obóz jeńców wojennych. Część uwięzionych przetrzymywano także w kościele.
1941 – 11 grudnia – męczeńska śmierć w obozie koncentracyjnym w Oświęcimiu ks. Kazimierza Sykulskiego. Kilkukrotne próby rabunku dzwonów przez 13 12 okupantów hitlerowskich. Problemy techniczne z ich zdjęciem udaremniły rekwizycję.
1943 – Wykonanie przez arch. Kazimierza Prokulskiego bardzo ambitnych i szeroko zakrojonych planów przebudowy kościoła i zagospodarowania jego otoczenia, łącznie z budową obszernego domu parafialnego. Projektu nie zrealizowano.
1945 – 4 maja umiera ks. prob. D. Ściskała, szambelan honorowy Ojca Świętego (ur. w 1887 r. na Śląsku). Nowym proboszczem zostaje ks. prałat Stanisław Koprowski.
1947 – 10 sierpnia umiera ks. Koprowski. Proboszczem zostaje mianowany ks. prałat dr Henryk Gierycz.
1949 – 22 maja ks. biskup Jan Kanty Lorek udziela święceń kapłańskich 9. diakonom.
4 września umiera ks. Gierycz (ur. w 1887 r.). Proboszczem zostaje ks. kan. dr Jan Wiącek.
1952 – Na plebanii zamieszkali: ks. Władysław Paciak artysta malarz, konserwator diecezjalny i ks. Włodzimierz Sedlak doktor nauk matematyczno-przyrodniczych, późniejszy twórca bioelektroniki, profesor KUL-u.
1953 – 7 grudnia ks. Jan Wiącek zostaje przeniesiony do Koprzywnicy, a tymczasowe administrowanie parafią powierzono o ks. Kazimierzowi Dunikowskiemu.
1954 – lipiec – ks. kanonik Wacław Pośpieszyński zostaje mianowany proboszczem.
1961 – 30 marca umiera ks. Pośpieszyński (ur. 1895). Administratorem parafii zostaje ks. mgr Wojciech Staromłyński.
1962 – 11 czerwca – konsekracja kościoła przez bpa Piotra Gołębiowskiego.
1965 – Ks. mgr Wojciech Staromłyński, po długo oczekiwanej zgodzie władz państwowych zostaje mianowany proboszczem.
1966 -1 4-17 kwietnia – uroczystości dziękczynne za Tysiąclecie Chrześcijaństwa w Polsce z udziałem kardynała Stefana Wyszyńskiego.
1968 – 5-6 października – uroczystości jubileuszu „150-lecia Diecezji Sandomierskiej” z udziałem Prymasa Polski, kardynała Stefana Wyszyńskiego.
1972 – 18 czerwca – powrót na trasę nawiedzenia kopii obrazu Matki Bożej Częstochowskiej. Uroczystej Mszy Świętej przewodniczy kardynał Karol Wojtyła, kazanie głosi Prymas Polski, kardynał Stefan Wyszyński. Umiera organista Stefan Wrocławski, organizator i dyrygent chórów. W kościele Mariackim pracował 46 lat.
1979 – Początek remontu kościoła.
1981 – 28 marca Jan Paweł II mianował bpa dr. Edwarda Materskiego Ordynariuszem Diecezji Sandomierskiej.
12 kwietnia – Niedziela Palmowa – dzień po ingresie do katedry sandomierskiej, ks. bp Edward Materski uroczystą Mszą Świętą na placu przed kościołem rozpoczyna posługę pasterską w diecezji.
3 października – rozpoczęcie obchodów 500-lecia pobytu św. Kazimierza Jagiellończyka w Radomiu. Ks. bp Bronisław Dąbrowski ogłasza przemianowanie diecezji sandomierskiej na sandomiersko-radomską. Kościół Mariacki otrzymuje tytuł konkatedry.
1983 – 18 września abp Bronisław Dąbrowski przekazuje decyzję Jana Pawła II o ogłoszeniu ś w. Kazimierza Patronem Radomia. Poświęcenie wybudowanego obok plebanii, w latach 1982-83, Centrum Katechetycznego im. Jana Pawła II. W budynku zamieszkali diakoni Seminarium Duchownego.
1984-5 – 16 czerwca – Obrady 201 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski w Radomiu.
1985 – 12 maja przed frontonem konkatedry Prymas Polski kardynał Józef Glemp udziela sakry biskupiej ks. dr. Adamowi Odzimkowi.
1986 – 25 czerwca – erygowanie przez Jana Pawła II, z inicjatywy bpa Edwarda Materskiego, kapituły konkatedralnej św. Kazimierza.
1987 – 8 maja – Prymas Polski, kardynał Józef Glemp udziela sakry biskupiej ks. dr. Marianowi Zimałkowi.
14-23 maja – II Diecezjalny Kongres Eucharystyczny.
1988 – 28 sierpnia – umiera wieloletni proboszcz, ks. infułat Wojciech Staromłyński (ur. w 1907 r.).
22 października – proboszczem zostaje ks. mgr Marian Cukrowski.
1989 – Zakończenie prac remontowych we wnętrzu (nowe tynki, sgrafitta i polichromie wykonał p. Klaryska z Torunia), renowacji ołtarzy i wyposażenia oraz częściowej wymiany blachy na dachu.
1991 – 4 czerwca – wizyta Jana Pawła II w Radomiu. W drodze z Wyższego Seminarium Duchownego na lotnisko Ojciec Święty nawiedza konkatedrę i święci tablicę pamiątkową ku czci sługi Bożego bpa Piotra Gołębiowskiego.
1992 – 25 marca – powołanie, na mocy bulli papieskiej „Totus Tuus Poloniae Populus”, diecezji radomskiej, której ordynariuszem zostaje ks. bp Edward Materski. Konkatedra staje się katedrą. Patronem diecezji zostaje ogłoszony św. Kazimierz. 11 kwietnia Prymas Polski, kardynał Józef Glemp udziela sakry biskupiej ks. dr. Stefanowi Siczkowi.
1994 – 6 stycznia zakończenie procesu beatyfikacyjnego na szczeblu diecezji Sług Bożych: ks. Kazimierza Grelewskiego, ks. Stefana Grelewskiego, ks. Franciszka Rosłańca, ks. Bolesława Strzeleckiego, ks. Kazimierza Sykulskiego.
1996 – 16 lutego – nawiedzenie katedry przez figurę Matki Bożej Fatimskiej.
1997 – 11 maja – zamknięcie diecezjalnego procesu beatyfikacyjnego Sługi Bożego bpa Piotra Gołębiowskiego.
1999 – 13 czerwca – Jan Paweł II w Warszawie dokonuje beatyfikacji 108 męczenników, wśród nich pierwszego proboszcza- ks. Kazimierza Sykulskiego.
Ojciec Święty przyjmuje, po ukończeniu wieku kanonicznego, rezygnację Pierwszego Biskupa Radomskiego, ks. bp. Edwarda Materskiego.
21 sierpnia – uroczysty ingres ks. bp. dr. Jana Chrapka do katedry.
2000 – 3-5 marca – diecezjalne uroczystości Jubileuszu Anno Domini 2000.
2001 – styczeń – inauguracja cyklu spotkań „Modlitwy Katedr Polskich – Verba Sacra” w wykonaniu największych artystów scen polskich. 9 marca – koncert orkiestry „Sinfonia Varsovia” pod batutą Krzysztofa Pendereckiego.
18 października – Tragiczna śmierć ks. biskupa Jana Chrapka w Sieklukach w wypadku samochodowym.
22 października – uroczystości pogrzebowe, które gromadzą ok. 50 tyś. wiernych, znane osoby ze świata polityki, kultury i mediów, 80 biskupów z prymasem Polski kardynałem Józef Glempem i ponad 500 księży. Ciało Biskupa Jana złożono w sarkofagu w przedsionku katedry. Uroczystości przewodniczył Nuncjusz Apostolski abp Józef Kowalczyk.
2002 – 19 stycznia umiera proboszcz ks. infułat Marian Cukrowski (ur. 1928).
25 maja – uroczystości święceń biskupich i ingres ks. bp. Zygmunta Zimowskiego. Głównym konsekratorem był kardynał Joseph Ratzinger, Prefekt Kongregacji Nauki Wiary. Po ingresie kardynał Józef Glemp poświęcił przed katedrą pomnik Prymasa Tysiąclecia Stefana Kardynała Wyszyńskiego (proj. D. Wdowski) w 30-lecie powrotu, w tym miejscu, na szlak nawiedzenia obrazu Matki Bożej Częstochowskiej.
29 czerwca – mianowanie ks. kan. Edwarda Poniewierskiego, dotychczasowego kanclerza Kurii Diecezjalnej, proboszczem parafii katedralnej.
24 listopada – Uroczystości Jubileuszowe 400-lecia kanonizacji św. Kazimierza z udziałem bpa Aleksandra Kaszkiewicza z Grodna.
